Democratie beschermen vraagt waakzaamheid, ook bij defensie

Het versterken van onze defensie wordt terecht vaak voorgesteld als een voorwaarde voor het beschermen van onze manier van leven, onze vrijheden en onze democratisch georganiseerde samenlevingen. In een wereld met groeiende internationale spanningen is het vergroten van de militaire slagkracht van Europa meer dan ooit noodzakelijk. We willen voorkomen dat externe dreigingen ons dwingen toegevingen te doen aan onze veiligheid, onze waarden of ons recht op zelfbeschikking.

Paradoxaal risico

Tegelijkertijd toont de geschiedenis dat het versterken van defensie om onze democratie te verdedigen een paradoxaal risico in zich draagt. Daar waarschuwde de voormalige Amerikaanse president (en generaal) Dwight D. Eisenhower ons in 1961 voor. In zijn afscheidsspeech waarschuwde hij expliciet voor het ontstaan van een militair-industrieel complex. Dat was volgens hem een krachtige alliantie van militaire leiders, industrie en politiek, die ongecontroleerd invloed kan uitoefenen op beleid en uiteindelijk de democratie zelf kan ondermijnen. 

Deze spanning tussen defensie en democratische controle is geen theoretisch debat. De wapenwedloop met de Sovjetunie tijdens de Koude Oorlog deed in de Verenigde Staten en Europa defensiebudgetten toenemen en zorgde voor nauwe banden tussen bedrijfsleven, generaals en beleidsmakers. En daar liep het wel eens mis. In de jaren zeventig was er het Lockheed-schandaal in Nederland, toen bekend raakte dat het wapenbedrijf steekpenningen betaalde aan Prins Bernhard om de aanschaf van vliegtuigen veilig te stellen. In België kwamen in de jaren negentig de Agusta-affaire en het Dassault-schandaal aan het licht. Politici ontvingen smeergeld bij de aankoop van militaire helikopters en vliegtuigen. Toenmalig NAVO-secretaris-generaal, Willy Claes, moest hiervoor aftreden. Beide affaires tastten het vertrouwen in de democratische rechtsorde aan.

Hoe investeren in veiligheid de democratie en burgerrechten in gevaar kan brengen, zagen we ook in de oorlog tegen terrorisme. Na de aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten werd onder druk van de publieke opinie fors geïnvesteerd in veiligheid en homeland security. Instanties zoals de Transportation Security Administration kregen riante budgetten. Ondanks de goede bedoelingen bleek achteraf dat sommige maatregelen, zoals bepaalde dure bodyscanners, niet proportioneel waren, noch qua kosten-baten, noch qua evenwicht tussen persoonlijke vrijheid en bescherming. De onthullingen van Edward Snowden over grootschalige NSA-surveillance toonden bovendien hoe vergaande veiligheidsmaatregelen onbedoeld kunnen uitmonden in een aantasting van fundamentele burgerrechten. 

Duidelijk dilemma

Daarmee is het dilemma duidelijk: investeren in defensie is onmisbaar om onze vrijheid en democratie te beschermen. Maar precies die inzet vereist voortdurende waakzaamheid voor de schaduwkant waarvoor Eisenhower waarschuwde. Zonder kritische publieke controle, transparantie en sterke democratische instituties kan het streven naar meer veiligheid leiden tot een complex van belangenverstrengeling, verspilling en zelfs aantasting van onze democratie en burgerlijke vrijheden. 

Zonder kritische publieke controle, transparantie en sterke democratische instituties kan het streven naar meer veiligheid leiden tot een complex van belangenverstrengeling, verspilling en zelfs aantasting van onze democratie en burgerlijke vrijheden. 

De geschiedenis leert dat het beschermen van democratie niet stopt bij het afweren van externe dreigingen. Democratische soevereiniteit wordt ook intern bedreigd indien publiek geld zonder controle richting machtige bedrijfssectoren stroomt of als besluitvorming over defensie plaatsvindt buiten het zicht van burgers en volksvertegenwoordigers. Transparantie, onafhankelijke journalistiek en robuuste parlementaire controle blijven daarom essentieel, zowel om onze samenleving te verdedigen tegen externe gevaren als om te voorkomen dat het medicijn erger wordt dan de kwaal. 

Evenwichtsoefening

Vandaag is dit een dringende evenwichtsoefening. Juist nu we meer geld uittrekken voor veiligheid en defensie, vraagt democratisch burgerschap dat we ons blijven afvragen wie werkelijk profiteert van deze investeringen en welke publieke waarden we willen beschermen. Dat is belangrijk voor een efficiënte defensie-inspanning. En alleen zo voorkomen we dat het versterken van onze verdediging uiteindelijk de fundamenten van onze eigen democratie aantast.