Paradise Papers & #metoo: wissel van de macht?
LuxLeaks, Panama Papers, Paradise Papers, ja zelfs de onthullingen rond grensoverschrijdende gedrag van publieke figuren: ze hebben één ding gemeen. Het zijn netwerkfenomenen. Telkens gaat het om informatie van een netwerk van betrokkenen die machtige bedrijven en figuren aan het wankelen brengen. Hyperverbondenheid gaat gepaard met hypertransparantie.
Dat is in essentie een goede zaak. Netwerktechnologie democratiseert moreel gezag. Een hoge positie bekleden op de maatschappelijke ladder impliceert steeds minder dat je overal mee weg komt.
“Wie de sturende knooppunten in de grote netwerken zijn, is een fundamentele vraag die we ons vandaag moeten stellen als we de democratie willen beschermen.”
Veel waarnemers zien hier de opkomst in van een horizontale machtsdynamiek waarin ‘het nietige individu terugslaat’ (DM 13-11-2017). Horizontale macht komt niet voort uit status, positie of hiërarchie, maar uit een krachtenbundeling tussen gelijken of ‘peers’. Peers genieten vandaag een groot vertrouwen in tegenstelling tot experten of autoriteiten, zo blijkt uit de jaarlijkse vertrouwensbarometer van onderzoeksbureau Edelman. Dit jaar stonden peers voor het eerst bovenaan de lijst van meest vertrouwde informatiebronnen.
Digitale connectiviteit is een deeltjesversneller in het proces naar horizontalisering. Netwerktechnologie creëert platforms waarop verwanten elkaar kunnen vinden, informatie kunnen uitwisselen en gezamenlijk actie kunnen ondernemen. Kijk maar naar de impact van de #metoo onthullingen over seksueel grensoverschrijdend gedrag in de nasleep van de Weinstein-affaire. De wissel van de macht lijkt ingezet van officiële autoriteiten naar de burger. Power to the people!
En toch is er een maar. Twee zelfs. De eerste is dat die macht van netwerken niet nieuw is. Historicus Niall Ferguson beschrijft in zijn recentste boek ‘Het plein en de toren’ hoe netwerken altijd al de geschiedenis hebben gedomineerd. De de Medici’s, de Rothschilds, De Saksen-Coburgs, de katholieke kerk: hun bepalende invloed op onze geschiedenis lag in hun netwerkvermogen. Alleen staren we ons te gemakkelijk blind op de figuren erachter, waardoor het lijkt dat de macht bij hen zat. Niets is minder waar.
De tweede bedenking is echter fundamenteler. Ook een ‘horizontaal’ netwerk kent namelijk een hiërarchie: de knooppunten. Hoe meer connecties, hoe meer invloed en dus hoe machtiger. Denk aan de invloed van veel gevolgde influencers op jongeren via sociale media. Democratisering van macht via netwerktechnologie betekent nog niet dat iedereen even machtig is.
Dat geldt zeker in verhouding tot het machtigste knooppunt van allemaal: het netwerk zelf. Het enige knooppunt dat met alle netwerkonderdelen verbonden is. Als het aankomt op het kunnen uitoefenen van een wezenlijke invloed op groepen — en is dat niet wat macht is — zijn de Facebook’s, Google’s en Amazon’s en hun eigenaars vandaag oppermachtig.
Het campagneteam van Trump had dat goed begrepen door in de verkiezingen Facebook in de strijd te werpen en weifelende kiezers te bestoken met (valse) campagneberichten. Niet alleen de eigenaars van een netwerk zijn dus machtig. Ook elke instantie die een netwerk fundamenteel van richting kan doen veranderen. Om dat te kunnen zijn ‘oude’ machtsversterkers, zoals het hebben van kennis of kapitaal, nog steeds heel bepalend.
Er zitten dus nog heel wat verticale machtsverhoudingen in de evolutie naar horizontale krachtenbundeling. Tussen de gebruikers van een netwerk en het netwerk zelf. Tussen de modale netwerkgebruiker en zij die een netwerk naar hun hand kunnen zetten. Wie bepaalt wat gedeeld of gelekt wordt, is vaak veel minder transparant dan de informatie zelf. Wie de sturende knooppunten in de grote netwerken zijn, is een fundamentele vraag die we ons vandaag moeten stellen als we de democratie willen beschermen.
De beweging naar meer horizontale impact betekent dus allerminst een definitieve wissel van de macht van autoriteit naar individu. Misschien hoeft dat ook niet. De beste remedie tegen te veel machtsconcentratie is ze spreiden. Dat kan zowel horizontaal als verticaal.