Morele keuzes zijn geen optelsom
Ondernemingen staan steeds vaker voor morele dilemma’s, waarbij consumenten of andere stakeholders verwachten dat ze zich uitspreken over uiteenlopende kwesties, zoals de oorlog in Gaza, duurzaamheid of het gebruik van een Tesla als bedrijfswagen. Businessfilosoof Jochanan Eynikel schreef een boek over hoe bedrijven daar in de praktijk het best mee omspringen. “Een morele weegschaal is eerlijker dan een moreel kompas.”
Dit is zeker geen pleidooi tegen de ratio”, steekt Jochanan Eynikel onmiddellijk van wal. Hij is businessfilosoof bij Etion, het forum voor geëngageerd ondernemen, dat honderd jaar geleden werd opgericht als Algemeen Christelijk Verbond van Werkgevers en tot 2015 bekendstond als VKW, het Verbond van Kristelijke Werkgevers.
Eynikel geeft bij de leden van Etion en andere organisaties geregeld lezingen over ethiek, waardengedreven ondernemerschap en een duurzame bedrijfscultuur. Tijdens die lezingen ontstond het idee voor zijn pas verschenen boek, Morele intuïtie. “Tijdens sessies over morele dilemma’s merkte ik dat ondernemers nogal snel een opvatting hebben over iets. Dan zeggen ze: ‘dat is voor mij geen probleem’ of ‘zoiets zou ik nooit doen’, nog voordat we over het onderwerp hadden gereflecteerd.
Ik merkte ook dat die reflecties er soms wel toe leidden dat ze hun mening veranderden, maar doorgaans was dat niet het geval. Het eerste intuïtieve aanvoelen is heel sterk en zegt iets over waar je precies waarde aan hecht. Morele keuzes zijn niet gewoon een optelsom, een zaak van plusjes en minnetjes. Eén argument of element kan zo zwaar wegen, dat al de rest veel minder meetelt in een beslissing. Zo ben ik niet alleen vanuit de filosofie maar ook vanuit de psychologie gaan kijken hoe morele besluitvorming werkt.”
Bij een dilemma is er altijd schade als je een keuze maakt. Je moet dat durven erkennen. Dat geeft waardering aan wie een bepaalde keuze problematisch vindt
Trends: En dan blijkt het een misverstand dat morele keuzes grotendeels rationeel zijn?
Jochanan Eynikel: “Ja, terwijl zeker de westerse filosofie heel veel rationele denkers heeft voortgebracht. En ik hou zeker geen pleidooi tegen de ratio, want intuïtie kan ons ook op het verkeerde been zetten, maar ik wil wel duidelijk aantonen dat ons intuïtieve aanvoelen iets zegt over het gewicht dat we aan bepaalde argumenten geven. Dan kan het geen kwaad in een organisatie te polsen naar wat het gevoel is rond een bepaald item. De vraag ‘waar staan wij voor?’ kun je niet puur rationeel beantwoorden. Zeker in een wereld die veel complexer is geworden en waarin van bedrijven wordt gevraagd dat ze standpunten innemen over bijvoorbeeld samenwerking met Israëlische bedrijven of inclusie en duurzaamheid. En net omdat er veel diversiteit is, die soms gepaard gaat met polarisatie, is het goed als een organisatie af en toe eens naar binnen kijkt en zich afvraagt hoe ze bepaalde keuzes kan verantwoorden. En daar zullen zeker rationele argumenten in zitten, maar niet uitsluitend. Het probleem is dat emotie in een bedrijfscontext soms iets verdachts of fluffy’s heeft, en dat we beslissingen toch graag goed beargumenteerd zien.”
Trends: Maar het is wel goed een soort rationeel kader te hebben, waarvan je eventueel kunt afwijken als dat beter voelt?
Jochanan Eynikel: “Het helpt zeker een paar duidelijke principes te hebben waar je niet van afwijkt. Er zijn twee strategieën om met ethische keuzes om te gaan. De eerste is procedureel: regels opstellen. Dat is handig én nodig voor zaken die zwart-wit zijn, bijvoorbeeld rond veiligheid. Maar ethiek gaat heel vaak over grijze zones, en daar bestaan geen regels voor. Daar regels voor hanteren kan zelfs tegen de borst stuiten. Denk aan een organisatie waar het plots verboden is elkaar een kus te geven bij verjaardagen of Nieuwjaar. Heel veel mensen vinden het juist fijn op een amicale maar uiteraard respectvolle manier een collega te feliciteren. Je kunt dat perfect aan het gevoel van de medewerkers zelf overlaten. Dat is een individueel voorbeeld, maar regels zijn ook ontoereikend als het gaat om fundamentelere beslissingen, zoals een samenwerking met bedrijven uit autocratisch bestuurde landen.”
Lees het volledige artikel hieronder in Trends die verscheen op 6 juni.